مطالب علمی

ماهها

الف)ماه نجومی

 ب)ماه خورشیدی

یک ماه نجومی مدت زمانی است که کره ی ماه با در نظر گرفتن ستارگان ثابت در آسمان،یکبار به دور کره زمین می چرخد.بدین معنی که اگر محل کره ی  ماه را در آسمان نسبت به یک ستاره ی ثابت دور دست در نظر بگیریم،یک ماه نجومی بعد،دوباره کره ماه نسبت به آن ستاره ی ثابت در همان وضعیت قرار می گیرد.یک ماه نجومی بطور متوسط 27 روز و 7 ساعت و 43 دقیقه طول می کشد. از طرف دیگر در پایان یک ماه نجومی که کره ی ماه به همان محل قبلی خود نسبت به زمینه ی آسمان باز می گردد،این کره هنوز در محل جدید ماه نو که بین خورشید و زمین قرار نگرفته است .علت این امر این است که در هنگامی که کره ی  ماه به دور کره ی زمین می چرخد،هر دوی آنها به دور خورشید گردش می کنند،پس برای اینکه کره ماه به محل ماه نوی جدید برسد،باید مسافت بیشتری را دور کره زمین طی کند.

ماه خورشیدی

در طول مدتی که کره ی ماه یکبار به دور زمین می چرخد،هر دوی آنها 13/1 مسیرشان که حدود 27 درجه است را به دور خورشید طی می کند.و از کره ی  زمین،با در نظر گرفتن ستاره های ثابت آسمان،به نظر می آید که خورشید به مقدار 27درجه به سوی شرق حرکت کرده است.در نتیجه برای اینکه کره ماه به محل ماه نوی جدید برسد،باید به اندازه این 27درجه نیز به گردش خود به دور زمین ادامه دهد.زمانی که کره ی  ماه از محل ماه نو ،به محل ماه نو بعدی حرکت می کند.مدار خود را بدور کره زمین ،با در نظر گرفتن خورشید بطور کامل انجام داده است. مدتی که حرکت ماه به این صورت طول می کشدماه خورشیدی نامیده می شودو واضح است که از ماه نجومی طولانی تر است زیرا کره ی ماه باید مسافت بیشتری را طی کند.مقدار متوسط یک ماه خورشیدی 29 روز و 12 ساعت و 44 دقیقه است و ما می توانیم در طی این مدت شاهد یک دوره ی کامل از صور کره ماه باشیم.

اهله ماه

ماه بر خلاف حرکت عقربه های ساعت،دائم به دور زمین در چرخش است وتغییرات مداری آن باعث می شود که صور مختلفی از آن در هر ماه (29 تا 30 روز)از سال تکرار شود.حالتهای مختلف ماه از ابتدا تا وقتی که یک دور به گرد زمین می چرخد،اهله ماه را می سازد.به عبارت دیگر ،اهله ماه تغییرات تدریجی در ظاهر کره ماه است که در هر یک ماه (منظور 29 تا 30 روز)به دلیل چرخش قسمتهای مختلف و منور ماه در نیمکره رو به زمین روی می دهد.

"ماه نو"وقتی اتفاق می افتد که زمین ،ماه و خورشید دقیقاٌ  در یک راستا قرار گیردو هیچ بخشی از نیمکره روشن ماه در آن موقع به طرف زمین نیست.البته این اصطلاح از قدیم چنین نبوده است و ماه نو را به اولین شبی می گفتند که ماه به صورت هلال در افق دیده می شود.ماه کامل یا بدر موقعی است که ماه ،زمین و خورشید در یک راستا باشند و وقتی که خورشید در غرب ،غروب می کند ماه از شرق طلوع کندو تمام سطح نزدیک ماه روشن باشد.در بین ماه نو وکامل،به تدریج بر سطح منور قابل دیدن آن از زمین افزوده می شود.اوقات ماه را بر اساس روز می سنجند و بر حسب تعداد روزهایی که از آغاز هر ماه قمری گذشته باشد ماه به شکل هلال ،تربیع اول ، تثلیث اول ،بدر،تثلیث دوم وازهفته سوم به صورت تربیع دوم،هلال آخر ماه و ماه نو بر می گردد.

دریاها و کوه ها

ماه کره ای است کوهستانی و دارای پستی و بلندی های فراوان که بخش های گوناگون آن را به اقیانوس، دریا، کوه، فلات و ... نام گذاری کرده اند. به هنگام (بدر) بخش های تیره ی ماه را که دریا نامیده می شوند. با چشم تنها می توان دید.

گودی های کف دریاها را دره می نامند و به نظر می رسدحدود چهار میلیارد سال پیش فعالیت های آتش فشانی شدیدی در ماه وجود داشته و مواد مذ اب، کف دریاها و دره ها را پر می نموده است. از این رو این بخش های تیره را دریا نام گذارده اند که پیشینیان می پنداشته اند که این نواحی دریاهای واقعی هستند و بخش های روشن خشکی ها را تشکیل می داده اند، اما با اطلاعاتی که ما امروزه داریم می دانیم که تمام سطح ماه را صخره ها، خرده سنگ ها و خاکی گردمانند پوشانده است، گرچه به نظر می رسد انباشت عظیمی از یخ در قطب های ماه وجود داشته باشد.

مهمترین دریاهای ماه

الف)دریای آبنوش: این دریا در مجاورت دریاهای صفا و آرامش واقع شده و در کف آن دره ای بنام (مالدر) وجود دارد که طول آن به حدود 32کیلومتر می رسد.

ب)دریای آرامش: در نیمه شرقی قرص ماه قرار دارد و از این رو در روزهای پنجم تا پانزدهم هرماه مشاهده شدنی است، مساحت آن حدود 270 هزار کیلومتر مربع است. به دریاهای صفا، آبنوش، بارخیزی و مرداب  خواب ارتباط دارد. در اطراف این دریا ارتفاع های بلندی وجود نداشته  ودره های بزرگی در کف آن مشاهده نمی شود و از این رو آن را دریای آرامش نام نهادند. در غرب این دریا ناحیه آراگو که محل گنبد های ماه است قرار دارد.

پ)دریای ابرها: دره (فرامورو) طولی حدود 80 کیلومتر داشته و بزرگترین دره این دریاست که دارای فرو ریزنده ی کوتاهی است که در زیر تابش نور معمولا تاریک دیده می شوند.

ت)دریای اسمیت: این دریا دارای حدود کاملا مشخصی بوده، عرض جغرافیایی اش 2درجه جنوبی طول جغرافیایی آن 87 درجه شرقی و درازایش حدود 304 کیلومتر است.

ث)دریای اشتیاق، بارخیزی، بحران ها: دریاهای اشتیاق در جنوب غربی و دریای بارخیزی در شرق پیش ماه جای دارند.

ج)دریای بحران ها، دریای جدا افتاده ای است در شمال خاوری پیش ماه که درازای آن 5/614 کیلومتر و پهنایش 448 کیلومتر است. درازای آن خاوری- باختری است ولی از نظر این که بخشی از آن در پشت ماه قرار دارد، شمالی- جنوبی به نظر می رسد. در کف آن تعدادی دره مشاهده می شود که بزرگترین آنها دره ی (پیکارد) به درازای 19 کیلومتر است.

چ)دریای بخارها، اقیانوس توفان ها: دارای عرض جغرافیایی 9/2 جنوبی و طول 23/3 درجه غربی است. اقیانوس (توفان ها) بزرگترین دریای ماه است که از دریای مدیترانه بزرگتر بوده و دارای سواحل نامنظمی است و دره روشن (اریستارکوس) و نیز دره پرشیار (کپلر) در آن وجود دارند.دره اریستارکوس روشن ترین دره ماه بوده و درازای آن حدود 37کیلومتر است. قله کوهی که در مرکز این دره قرار دارد زمانی بسیار روشن گشته و گاهی تاریک دیده می شودکه به آن پدیده گزرای ماه می گویندو در این بخش ماه بیش از سایر مکان های آن این پدیده مشاهده می شود.

ح)دریای جنوبی: دریای جنوبی با عرض جغرافیایی 49 درجه جنوبی و طول جغرافیایی 91 درجه شرقی دارای کرانه های نا منظمی بوده و دامنه آن تا پشت ماه کشیده می شود.

خ)دریای حاشیه ای: دریای حاشیه ای دارای عرض جغرافیایی 12درجه شمالی و طول جغرافیایی 88درجه شرقی است. در خاور دریای بحران ها واقع شده و از زمین به خوبی دیده نمی شود.

د)مرداب خواب

ذ)دریاچه خیال پردازان

ر)دریای رگبارها

دارای کرانه های تقریبآ منظمی است و کوه های "آلپ"و "آپنین"، آن را احاطه کرده اند.دره "بیر"به درازای 8/12 کیلومتردر این دریا واقع شده است.در کف این دریا همچنین دره های (ارشمیدس)به درازای 80 کیلومتر،و نیز"ارسطو"و "اقلیدس"قرار دارند.

 

ز)خلیج رنگین کمان

ژ)خلیج ژاله

س)دریای سرد

ش)دریای شرقی

دریای شرقی با عرض جغرافیایی 20 درجه جنوبی و طول جغرافیایی 96 شرقی،دریای بزرگی است که تنها بخش کوچکی از آن ،از زمین مشاهده شدنی است و بقیه آن در "پشت ماه" واقع شده است.

 

ص)دریای صفا

ض)خلیج گرماها

ط)خلیج مرکزی

این خلیج در ابتدای دریای "ابرها" واقع شده و فلات "بطلمیوس"در شمال آن است،طول این خلیج 347 کیلومتر بوده و در وسط"پیش ماه "قرار دارد.کف آن نسبتآ صاف بوده و دارای دو دره کوچک به نامهای "بروس"،به درازای 4/6 کیلومتر و
"بلاگ"،به درازای 3/5 است.

ظ)دریای همبولت

دریای همبولت،به نام "الکساندر همبولت"کاشف و طبیعی دان قرن 19،آلمان نا مگذاری شده است.این دریا با عرض جغرافیایی 57 شمالی و طول 80 درجه شرقی ،در حاشیه شمال شرقی ماه واقع شده است و حتی به هنگام حرکت گهواره ای این کره نیز بخوبی دیده نمی شود.

کوههای ماه

ماه کره ای است کوهستانی،با رشته کوههایی با قله های بلند.اندازه گیری ارتفاع کوههای ماه،مانند کوههای زمین نیست.زیرا در ماه دریای واقعی وجود ندارد، تا بلندی کوهها را نسبت به سطح دریاهای آزاد حساب کنند.از این رو بلندی کوههای ماه را ازاندازه سایه آنهابر روی محیط مجاورشان می سنجند.بدین گونه که با داشتن عرض جغرافیایی خورشید بر روی یک کوه و دانستن اندازه سایه آن کوه،ارتفاع کوه مزبور را مشخص می کندمهمترین کوههای ماه عبارتند از:

الف)کوه های "آپنین" ،با عرض جغرافیایی 20 درجه شمالی و طول جغرافیایی 3 درجه غربی،در کرانه دریای رگبارها واقع شده است.

ب)کوه های آلپ،با عرض جغرافیایی 45 درجه شمالی و طول 1 درجه غربی،در شمال دریای رگبارها قرار دارد.

پ)کوه های آلتای،با عرض جغرافیایی 24 درجه جنوبی و طول 23 درجه شرقی،در کف دریای "آبنوش"واقع شده است.

ت)رشته کوه های راست،با عرض جغرافیایی 48درجه شمالی و طول 20 درجه غربی،در دریای رگبارها قرار دارد.

ث)کوه های اسپیتز برگن،با عرض جغرافیایی 35 درجه شمالی و طول 5 درجه غربی،در حوالی دره "ارشمیدس" قرار دارد.

ج)کوه های ریفی ینز،با عرض جغرافیایی 7 درجه جنوبی و طول 28درجه غربی،در کرانه دریای "ابرها"قرار گرفته است.

ح)کوه های "ژوراس" یا ژورا،دارای عرض جغرافیای 47 درجه شمالی و طول جغرافیای 37 درجه غربی،در ساحل خلیج"رنگین کمان"واقع شده است.

خ) کوه های قفقاز،با عرض 39 درجه شمالی و طول جغرافیایی 9 درجه شرقی، در امتداد کوهای "آپنین"هستند.

د)کوهای کارپات،دارای عرض 15 درجه شمالی و طول جغرافیا یی25 درجه غربی،در کرانه جنوبی دریای" رگبار"ها قرار گرفته اند.

ذ)کوه های تارس،با عرض 26 درجه شمالی و طول جغرافیایی 36 درجه شرقی،واقع در دریای" بحرانها"

ر)کوه های هاربینگر،دارای عرض 27 درجه شمالی و طول 41 درجه غربی،واقع در دره "اریستارکوس"

ز)کوه های هیموس،با عرض جغرافیایی 17 درجه شمالی و طول جغرافیایی 13 درجه شرقی در کرانه دریای "صفا" قرار گرفته است.

همان گونه که از نامها پیداست،بسیاری از کوههای ماه را به نام کوههای زمین نامگذاری کرده اند.در میان آنها کوههای "آپنین"

با طول حدود 600 کیلومتر طولانی ترین قله ها هستند.کوههای "کارپات"و "هیموس"نیز طولانی بوده ودرازای هر کدام از آنها به حدود 400 کیلومتر می رسد.

بخش علمی مرکز علوم و ستاره شناسی تهران

---