مطالب علمی

تاریخچه رصد خانه ها در ایران

رصدخانه

رصدخانه، جایی است که برای مشاهده و بررسی و اندازه‌گیری پدیده‌های آسمانی درست شده‌است. رصدخانه‌ها شامل ابزارهای ستاره‌شناسی بود. رصدخانه‌های امروزی معمولاً تلسکوپ‌های بزرگ نوری یا رادیویی دارند که در اتاق‌های گردنده نصب شده‌اند.

تاریخچه تأسیس رصدخانه‌ها در ایران

نخستین رصدخانه حدود سال ۲۱۲ هجری (۸۲۸ میلادی) در بغداد بنا شد و دو اخترشناس برجسته، به نام: فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی بر آن ریاست داشتند.و بعضی ها اعتقاد دارند اولین رصد خانه را حاسب طبری آملی بنا کرده است. پس از این رصدخانه، رصدخانه‌های پرشماری در جای جای سرزمین‌های اسلامی ساخته شد که هر یک با نام اخترشناسی برجسته، پیوسته‌است. رصدخانهٔ بتانی در رقه و رصدخانهٔ عبدالرحمان صوفی در شیراز از جملهٔ آن‌ها ست. البته، پس از سدهٔ چهارم، رصدخانه‌ها با نام امیران ارتباط پیدا کردند، مانند رصدخانهٔ علاءالدوله در همدان، که برای بوعلی‌سینا بنا کرد. کمتر از یک سده بعد نیز ملک شاه سلجوقی، رصدخانهٔ بزرگی را بنیان نهاد که بزرگانی مانند عمرخیام نیشابوری در آن‌جا فعالیت داشتند و گاهشماری جلالی، دقیق‌ترین تقویم جهان، را طرح‌ریزی کردند.

پیشرفت رصدخانه‌ها با بنیان‌گذاری رصدخانه مراغه به اوج خود رسید. بنای این رصدخانه در سال ۶۵۷ هجری(۱۲۶۱ میلادی) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو، نوهٔ چنگیزخان مغول، آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای در نظر گرفت. رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بيش‌تر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر، از جمله قطب‌الدین شیرازی (کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان)، در آن‌جا جمع شده بودند. به علاوه، چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده بود، دانشمندان چینی، از جمله فردی به نام فائو مون‌جی، در این مرکز فعاليت داشتند. همچنین، فیلسوف و فرهنگ‌نامه نویس مسیحی، ابن‌العبری، در رصدخانهٔ مراغه به درس دادن اصل‌ها اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بودند.

اوج شکوفایی رصدخانه‌ها را در سدهٔ نهم هجری می‌بنیم، یعنی زمانی که الغ‌بیگ نوهٔ تیمور لنگ، رصدخانهٔ خود را در سمرقند بنا نهاد؛ رصد خانه‌ای که آن را با رصدخانهٔ استانبول باید حلقهٔ انتقال این سازمان به غرب دانست.        الغ بیگ، که خود اخترشناس شایسته‌ای بود، بهترین ریاضی‌دانان زمان را در رصدخانهٔ خود، که پیشرفته‌ترین ابزارهای پژوهشی آن زمان (از جمله قوسی از نصف‌النهار به ارتفاع ۵۰ متر) را داشت، گردهم آورد. مهم‌ترین آنان، غیاث‌الدین جمشید کاشانی بود.

 رصدخانه های مهم ایران

الف) رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی: این رصدخانه شامل یک تلسکوپ آینه ای به قطر ۷۰ سانتی متر و یک تلسکوپ خورشیدی می باشد و روی کوه های سهند و در یک منطقه ای به نام کوهِ بلندی نصب شده است. این رصدخانه متعلق به دانشگاه تبریز است و علاوه بر تلسکوپ های فوق، مجهز به دستگاه نورسنج نیز می باشد که امکانات تحقیق را برای رصدگران فراهم کرده است.

ب) رصدخانه ابوریحان بیرونی: در این رصدخانه که در شهر شیراز قرار دارد و متعلق به دانشگاه شیراز است در برگیرنده تلسکوپ انعکاسی به قطر ۵۱ سانتی متر می باشد و همچنین مجهز به دستگاه نورسنج و کامپیوتر است. از زمان تاسیس این رصدخانه تا به حال محققین داخلی و خارجی از آن استفاده کرده اند و داده های مختلفی بخصوص در مورد ستارگان گرفتي دو تایی به دست آورده اند.

د) رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد: این رصدخانه در برگیرنده چهار تلسکوپ با    اندازه های مختلف می باشد که عبارتند از: یک تلسکوپ آینه ای و ثابت به قطر ۳۵ سانتی متر، یک تلسکوپ آینه ای پرتابل به قطر ۲۰ سانتی متر، یک تلسکوپ شکستی به قطر ۱۵ سانتی متر و بالاخره یک تلسکوپ شکستی کوچکتر به قطر ۶ سانتی مترمي باشد. این رصدخانه اولین رصدخانه ای است که قادر است از کهکشان ها و اجرام دور تصویر تهیه و روی مانیتور کامپیوتر نمایش دهد. علاوه بر این، امکان نورسنجی ستارگان دوتایی گرفتی با استفاده از آشکارساز در این رصد خانه وجود دارد. محل رصدخانه بخش فیزیک در پشت بام ساختمان دانشکده علوم مشهد می باشد.

پ) رصدخانهْ مركز علوم و ستاره شناسي تهران: داراي گنبدي به قطره 5 متر مي باشد كه در زير آن يك تلسكوپ آينه اي اصلي به قطر 14 اينچ يا 35 سانتي متر قرار گرفته اين تلسكوپ داراي دستگاه GPS  وموتور خودكار جستجو مي باشد كه مي تواند چندين جرم مسيه و سياره ها و غيره را به طور خودكار جستجو نمايد. در ضمن اين تلسكوپ مجهز به فيلتر خورشيدي براي رصد خورشيد مي باشد. ساير تلسكوپ هاي مركز عبارتند از: يك تلسكوپ آينه اي 12 اينچ، يك عدد تلسكوپ آينه اي 8 اينچ، يك عدد تلسكوپ آينه اي 8 اينچ دابسوني، دوعدد تلسكوپ نيوتوني5/4 اينچي با پايهْ قطبي،‌يك عدد تلسكوپ شكستني 102 ميليمتري و دوربين هاي دو چشمي با پايه و بدون پايه.

   زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله 40 کیلومتری جنوب شرقی شوش و 20 کیلومتری هفت تپه  و در نزدیکی کرانه غربی رود در جای گرفته است .

 زیگورات چغازنبیل نیایشگاهی است که در 3250 سال پیش ( 1250 پیش از میلاد ) در دوره عیلامیان به فرمان پادشاه مشهور عیلامی به نام (( اونتاش گال )) یا (( اونتاش ناپیریشا )) در میانه شهر (( دور اونتاشی )) ساخته شده است .

 زیگورات چغازنبیل که از بزرگترین بناهای باستانی ایران به شمار می رود ، به تمامی از خشت و آجر در زمینی به مساحت 11000 متر مربع و در 5 طبقه ساخته شده و ارتفاع آن در زمان آبادانی به فریب 50 متر وسطح زیر بنای آن به 25000 متر مربع میرسیده است . هم اکنون نیمی از بخش بالایی این بنا از بین رفته است.

شواهدی در دست است که نشان می دهد شهر دور اونتاشی و زیگورات چغازنبیل پیش از آن که به تمامی ساخته و کامل شود به دست (( آشور بانیپال )) پادشاه آشور تصرف و ویران شده است . چنانکه همین شخص در کتیبه ای اظهار کرده است : 

در سه سوی زیگورات چغازنبیل سه بنای کوچک آجری دایره ای شکل ساخته شده است که تنها یکی از آنها که در سوی شمال غربی قرار دارد به دست مرمتگران عضو هیئت کاوش فرانسوی شبیه به نمونه سالم شمال غربی بازسازی شد .

از ديدگاه ما اين سه بنا كه بر روي هم مجموعهْ واحدي را تشكيل مي دهند، يك رصدخانه خورشيدي يا تقويم آفتابي براي سنجش گردش خورشيد و به تبع آن نگهداشتن حساب سال و سالشماري و استخراج تقويم و تشخيص روزهاي اول و مياني هر فصل سال يا اعتدالين بهاري و پاييزي و انقلاب هاي تابستاني و زمستاني بوده است.

در چهار سوي اين بناها، چهار آفتاب سنج آجري به شكل تاق نما يا پنجره نما ساخته شده است كه با آفتاب سنج هاي رصدخانه نقش رستم شباهت دارند.

    منبع: كتاب بناهاي تقويمي و نجومي ايران